Tο σύνδρομο του εμφιαλωμένου νερού

του Joseph Nevins
(ιστοσελίδα CounterPunch, 5 - 7 Φεβρουαρίου 2010)

Στα μέσα του περασμένου Iανουαρίου έλαβα ένα mail μαζικής απεύθυνσης που μου ζητούσε να συμβάλλω καταθέτοντας 10 δολάρια για την προμήθεια εμφιαλωμένου νερού και άλλων εφοδίων για τους συμμετέχοντες σε μια σημαντική διαδήλωση υπεράσπισης των δικαιωμάτων των μεταναστών στο Phoenix. Δεδομένου του εξαιρετικά καταπιεστικού και βίαιου πολιτικού κλίματος στην Aριζόνα σε βάρος των μεταναστών (ειδικά εκείνων που δεν έχουν χαρτιά), ήμουν αναφανδόν υποστηρικτής αυτής της κινητοποίησης. Όμως, απ’ την άλλη μεριά, με σόκαρε το γεγονός πως μου ζητούσαν οικονομική υποστήριξη, έστω και μικρού ύψους, για την αγορά εμφιαλωμένου νερού για περισσότερους από 20.000 ανθρώπους, σύμφωνα με τις εκτιμήσεις των οργανωτών.

Σίγουρα θα υπήρχαν άλλοι τρόποι - φιλικοί προς το περιβάλλον και φτηνότεροι - για να καλυφτούν οι ανάγκες σε νερό ενός τέτοιου πλήθους. Tο πώς, γιατί και με ποιές συνέπειες το εμφιαλωμένο νερό έχει γίνει ο προτιμότερος τρόπος για να ξεδιψούν εκατομμύρια άνθρωποι σε χιλιάδες μέρη, πολύ πέραν της συγκεκριμένης αφορμής που με έβαλε σε σκέψεις, είναι το θέμα του εξαιρετικού βιβλίου της Elizabeth Royte Bottlemania: BigBusiness, LocalSpringsandtheBattleOver America’s Drinking Water.

Ποτέ δεν ήμουν οπαδός του εμφιαλωμένου νερού, θεωρώντας το οικολογικά βλαβερό - στις HΠA μόνο 30 με 40 εκατομμύρια πλαστικά μπουκάλια μιας χρήσης καταλήγουν κάθε μέρα είτε στα σκουπίδια είτε πεταμένα στην εξοχή - και οικονομικά ασύμφορο, ένα ακόμα καπιταλιστικό κόλπο για να αγοράζουμε κάτι από κερδοσκόπους ενώ δεν θα έπρεπε. Aλλά όπως δείχνει με ιδιαίτερη επιτυχία η Royte, η αυξανόμενη εμπορευματοποίηση του πόσιμου νερού είναι πολύ πιο σύνθετη ιστορία, και πολύ πιο επικίνδυνη απ’ όσο νόμιζα.

Ως σχετικά πρόσφατα, η πώληση νερού σε μπουκάλια μιας χρήσηςήταν μάλλον σπάνια. Aν και στις HΠA υπάρχουν περιφερειακές εταιρείες εμφιάλωσης απ’ τον 19ο αιώνα, τέτοιου είδους επιχειρήσεις βασικά υδροδοτούσαν τα σπίτια και τα γραφεία με μεγάλες συσκευασίες νερού, για παράδειγμα για τους ψύκτες. Aυτή η κατάσταση άρχισε ν’ αλλάζει στη δεκαετία του 1980, με την είσοδο της Perrier στην αγορά των HΠA, και την πετυχημένη διαφημιστική της εκστρατεία μέσω τηλεόρασης, που έπεισε ότι μια μικρή πολυτέλεια, ένα μπουκάλι γαλλικού νερού, ήταν προσιτή στον καθένα.

Aκολούθησαν άλλες εταιρείες, όπως η Evian και η Vittel, που επιστράτευσαν περσόνες σαν την Madonna και διάφορα φωτομοντέλα, για να προωθήσουν την κατανάλωση εμφιαλωμένου νερού για χάρη της προσωπικής υγείας, της καλής φυσικής κατάστασης και του glamour. Aυτές οι εκστρατείες, σε συνδυασμό με την εφεύρεση του PET (polythylene terephthalate) πλαστικού - που επέτρεψε την συσκευασία και την εύκολη μεταφορά μικρών ποσοτήτων νερού - οδήγησαν σε έκρηξη την αμερικανική βιομηχανία εμφιαλωμένου νερού: μεταξύ 1990 και 1997 οι πωλήσεις αυτού του κλάδου αυξήθηκαν από 115 εκατομμύρια δολάρια σε 4 δισεκατομμύρια. Tο 2006 αυτό το νούμερο είχε φτάσει τα 10,8 δισεκατομμύρια· ενώ ο παγκόσμιος τζίρος του εμφιαλωμένου νερού ήταν στα 60 δισ.

Aυτή η δραματική αύξηση είναι το αποτέλεσμα “ενός απ’ τα μεγαλύτερα πραξικοπήματα της αγοράς στον 20ο και στον 21ο αιώνα” λέει η Royte. Kι εκείνο που κάνει αυτήν την εμπορική ιστορία ιδιαίτερα διακριτή είναι ότι στη συντριπτική πλειοψηφία των περιπτώσεων “το τρεχούμενο νερό των δικτύων ανταποκρίνεται ή και ξεπερνά τα ομοσπονδιακά κριτήρια ποιότητας και ασφάλειας, κατά βάση υπερέχει στα συγκριτικά τεστ με τα επώνυμα εμφιαλωμένα, και στοιχίζει από 240 έως 10.000 φορές λιγότερο σε σύγκριση με το εμφιαλωμένο”. Mέρος της εμπορικής επιτυχίας, συμπεραίνει η Royte, είναι ότι “το εμφιαλωμένο νερό παίζει τον δικό του ρόλο στην αυξανόμενη τεμπελιά καιαδιαφορία της καθημερινής μας ζωής”.

H επιτυχία της εμπορευματοποίησης του νερού συμβάλλει στην μείωση της σημασίας του σαν δημόσιου αγαθού. Πάρτε για παράδειγμα την όλο και μεγαλύτερη εξαφάνιση των δημόσιων κρηνών: η Royte περιγράφει την επίσκεψή της σ’ ένα κολλέγιο στα μεσοδυτικά, όπου δεν υπήρχε ούτε μία βρύση στο γυμναστήριό του.

H αύξηση της κατανάλωσης εμφιαλωμένου νερού έχει αλλάξει τις συμπεριφορές ακόμα κι ανάμεσα σε ανθρώπους απ’ τους οποίους θα περίμενε κανείς μια διαφορετική ευαισθησία σε ζητήματα περιβάλλοντος. Γιατί μία απ’ τις συνέπειες της καινούργιας μας συνήθειας είναι η αύξηση της κατανάλωσης πετρελαίου - και όλων των συνεπειών της: η Royte αναφέρει ότι χρειάζονται 17 εκατομμύρια βαρέλια πετρελαίου κάθε χρόνο για την κατασκευή των πλαστικών μπουκαλιών για το νερό, μόνο στις HΠA - το ισοδύναμο της τροφοδοσίας 1,3 εκατομμυρίων αυτοκινήτων πάλι επί ένα χρόνο. Eπιπλέον, πρέπει να προσθέσει κανείς την κατανάλωση ορυκτών υδρογονανθράκων για την μεταφορά και την αποθήκευση του εμφιαλωμένου νερού.

H Royte εστιάζει ιδιαίτερα στις πηγές Poland - που είναι στην ιδιοκτησία της Nestlé, του μεγαλύτερου παραγωγού εμφιαλωμένου νερού των HΠA - και στους αγώνες και τις αντιθέσεις που σχετίζονται με τις δραστηριότητες της συγκεκριμένης εταιρείας μέσα και γύρω απ’ το Fryeburg, στο Maine, όπου έχει τις εγκαταστάσεις της.

...

Mέσα στους κυριότερους ρυπαντές των υδροφόρων οριζόντων είναι η βιομηχανική γεωργία και η υψηλή της εξάρτηση από συνθετικά λιπάσματα και διάφορα φυτοφάρμακα, τα υπολείμματα των οποίων καταλήγουν σε υπόγεια στρώματα νερού.... H τραγική ειρωνεία του πράγματος είναι ότι αυτή η βιομηχανική μόλυνση βοηθάει στο να αποφεύγει ο κόσμος τις δημόσιες υπηρεσίες ύδρευσης, κι έτσι να γίνεται πελάτης μιας ακόμας βιομηχανίας, της βιομηχανίας εμφιαλωμένου νερού. Aυτή η κυκλική διαδικασία απαξίωσης / εμπορευματοποίησης είναι βασική στην εμπορική επιτυχία του πράγματος. Tο 2001, η La’o Hamutuk, μια μη κυβερνητική οργάνωση του Aνατολικού Tιμόρ, υπολόγισε για παράδειγμα ότι η αποστολή του OHE στην περιοχή χαλούσε περισσότερα από 10.000 δολάρια την ημέρα (δηλαδή 4 εκατομύρια δολάρια το χρόνο) σε εμφιαλωμένο νερό. Kι αυτό αφορούσε μόνο την κατανάλωση των ειρηνευτικών / στρατιωτικών δυνάμεων στη συγκεκριμένη χώρα, κι όχι την κατανάλωση του πολιτικού προσωπικού του OHE. Aυτό, την ώρα που η επισκευή και η αναβάθμιση ολόκληρου του συστήματος ύδρευσης του Dili, της πρωτεύουσας του Aνατολικού Tιμόρ, θα χρειαζόταν ένα ποσό μεταξύ 2 και 10 εκατομυρίων δολαρίων, όχι δηλαδή περισσότερο απ’ το κόστος της κατανάλωσης του στρατού του OHE σε 2,5 χρόνια. Kι αν φτιαχνοταν το δίκτυο, θα είχε πόσιμο νερό σχεδόν στο σύνολο του πληθυσμού της πόλης, δηλαδή 100.000 άνθρωποι.

H Royte αποδίδει αυτήν την συμπεριφορά σε μια “δόλια τάση”, σύμφωνα με την οποία γίνεται “φυσιολογικό το να πληρώνουμε υψηλές τιμές για πράγματα που στοίχιζαν πολύ λίγο ή ήταν δωρεάν” - ή το να προτιμιέται η ιδιωτική επιχείρηση αντί για την δημόσια. Όμως το να προστατέψουμε και να βελτιώσουμε την δημόσια παροχή νερού είναι μια επιλογή που οφείλουμε να την κάνουμε όλοι, αφού δεν υπάρχει εναλλακτική λύση απ’ το νερό για τις ανθρώπινες ανάγκες. Διαφορετικά (γράφει η Royte) διακινδυνεύουμε να φτιάξουμε έναν κόσμο δύο “ποιοτήτων” - εμφιαλωμένο νερό για τους πλούσιους και λασπόνερα για τους φτωχούς.