Μετανάστες: το σύντοµο καλοκαίρι του ανθρωπισµού

Και τώρα ξαφνικά όλη η Ευρώπη (παριστάνει ότι) κατανοεί το «δράμα των προσφύγων». Και τώρα ξαφνικά όλοι θυμήθηκαν ότι σε διάφορα σημεία του πλανήτη όντως γίνεται πόλεμος κι αυτό δεν μπορεί παρά να έχει άμεση συνάφεια με τα κύματα μετανάστευσης. Τώρα όλοι ξέρουν, όλοι είναι συγκλονισμένοι, όλοι θέλουν να βοηθήσουν -ή σχεδόν. Ποιον κοροϊδεύουν ακριβώς; Σίγουρα πάντως όχι τους ίδιους τους πρόσφυγες πολέμου και τους μετανάστες εργάτες -εκείνοι κι εκείνες έχουν μεγαλύτερη μνήμη απ’ αυτό το σύντομο καλοκαίρι του ευρωπαϊκού «ανθρωπισμού». Και γνωρίζουν καλά, όπως κι εμείς άλλωστε, πως ο στόχος είναι πάντα (και) στο μυαλό: δεν είναι μυστικό ότι οι παραμορφωτικοί φακοί του θεάματος είναι «προνόμιο» κυρίως του ανεπτυγμένου καπιταλιστικά κόσμου.
Επομένως, αν η δημόσια προσοχή φωτίζει πρόσκαιρα το ευρωπαϊκό σκέλος της πορείας δεκάδων και εκατοντάδων χιλιάδων ανθρώπων, αν φαίνεται πως η Ευρώπη-Φρούριο -και τα επιμέρους εθνικά Φρούρια που την συναποτελούν- έχει υποστείλει προσωρινά τις σημαίες της, μάλλον θα έπρεπε να στρέψουμε ακόμα πιο αποφασιστικά το βλέμμα μας στο τι συμβαίνει στην περιφέρεια της Μεσογείου κι ακόμα παραπέρα. Αν για παράδειγμα οι σύριοι πρόσφυγες γίνονται (προσωρινά;) ευμενώς δεκτοί στην Ευρώπη, αυτό το γεγονός δεν θα μπορούσε παρά να συνδέεται άμεσα με τις ΪτύχεςΜ και τους σχεδιασμούς για την ίδια τη χώρα καταγωγής τους. Είναι γνωστό λοιπόν πως ένα μέρος αυτών των σχεδιασμών χαράσσεται σε κάποιες ευρωπαϊκές πρωτεύουσες -κι αυτό «κατά σύμπτωση» λαμβάνει χώρα την ίδια ιστορική στιγμή που βρίσκεται σε εξέλιξη μια διεθνής πλειοδοσία στις εθνικές «ποσοστώσεις» σύριων, κυρίως, προσφύγων. Αν είναι λοιπόν να κρατήσουμε το μυαλό μας στη θέση του, χρειάζεται να συγκροτούμε μια διευρυμένη κατανόηση της όλο και πιο σύνθετης πραγματικότητας που διαμορφώνουν οι αφέντες του κόσμου. Σε κάθε αντίθετη περίπτωση, μπορεί να δυσανασχετούμε μπροστά στα ανθρωπιστικά αφηγήματά τους, αλλά δεν θα μπορούμε να τα κοντράρουμε αποτελεσματικά σε βάθος χρόνου. Κι είναι πολύ κρίσιμο ζήτημα η πολιτική/κοινωνική ευστοχία της κριτικής μας σε τέτοιους μαύρους καιρούς.

Τι αλλάζει, τι θα παραμείνει ως έχει;

Θα κάνουμε μια σύντομη ιστορική περίληψη των ευρωπαϊκών αντιμεταναστευτικών πολιτικών των τελευταίων χρόνων, για να δούμε τι είδους «ανατροπές» προκαλούνται εν τέλει αυτήν την περίοδο κι αν υπάρχει περίπτωση αυτές ν£ αποκτήσουν ένα μόνιμο χαρακτήρα. Η σκλήρυνση των πολιτικών για την μετανάστευση και το άσυλο κατάγεται από το ομώνυμο σύμφωνο που υπέγραψαν τα κράτη-μέλη της Ε.Ε. το 2008. Σ£ εκείνο το κείμενο προβλέπονταν ρητώς οι κατευθύνσεις που γνωρίζουμε καλά έκτοτε: η στρατηγική της (ενεργητικής) «αποτροπής» των μεταναστών εργατών/προσφύγων πολέμου απ' το να εισέρχονται στην Ευρώπη και η δυνατότητα άμεσης «επιστροφής» (απέλασης) όσων δεν έχουν ανάγκη κάποιου είδους διεθνούς «προστασίας». Ας θυμηθούμε λίγο τη διεθνή συγκυρία: το 2008 είναι η χρονιά του τελευταίου ξεσπάσματος της παγκόσμιας καπιταλιστικής κρίσης, όπου -ανάμεσα σε πολλά άλλα- η σχέση μετανάστευσης και εκμετάλλευσης της εργασίας απέκτησε όλο και περισσότερα συνδηλούμενα δημόσιας τάξης και εθνικής ασφάλειας (στην Ελλάδα τα παραπάνω συνδέθηκαν επιπλέον και με μια μετα-Δεκεμβριανή επίδειξη δύναμης του συμπλέγματος της ασφάλειας). Ταυτόχρονα η παγκόσμια «αντι-τρομοκρατία» είχε επιτύχει ένα σεβαστό επίπεδο πολιτικής και ιδεολογικής ωρίμανσης στις δυτικές μητροπόλεις, κάτι που σε δεύτερο χρόνο εκφραζόταν σε κάμποσα σημεία «περιορισμένων» (ή όχι και τόσο) στρατιωτικών επεμβάσεων ανά τον κόσμο. Συναφές με το προηγούμενο ήταν πως η πολιτική άμυνας και ασφάλειας της Ε.Ε. διασταυρωνόταν πλέον ευθέως με την αντιμεταναστευτική της πολιτική -κι αυτό αποτυπωνόταν αν μη τι άλλο στις outsourcing συνεργασίες που είχε συνάψει το ευρωπαϊκό σύμπλεγμα της ασφάλειας με μερικά περιφερειακά κράτη της περιοχής, όπως π.χ. η Λιβύη και το Μαρόκο.
Επομένως η Ευρώπη-Φρούριο στηνόταν βήμα-βήμα, έχοντας υιοθετήσει επισήμως την «αποτροπή» και την πολιτική «επιστροφών», ενώ η Frontex ήδη διεξήγαγε επιχειρήσεις, συνεπικουρώντας τα μεσογειακά κράτη-μέλη της Ε.Ε. επιπλέον όμως κι εκτός των στενών γεωγραφικών ορίων της Ευρώπης. Γνωρίζουμε πλέον καλά τα τελευταία χρόνια τις συνέπειες που είχε η «αποτροπή» εισόδου στον ευρω-παράδεισο: η Μεσόγειος μετατράπηκε σταδιακά σ£ έναν υγρό τάφο δεκάδων χιλιάδων «ανώνυμων» μεταναστών και προσφύγων... Εν τω μεταξύ όμως το σύνολο των κινημάτων που κωδικοποιούνται ως «Αραβική Άνοιξη» κουρέλιασαν από το 2011 και έπειτα -πέρα από μερικά αυταρχικά και δικτατορικά καθεστώτα στις χώρες της Βόρειας Αφρικής και της Μέσης Ανατολής- ένα μέρος των σχεδιασμών της Ε.Ε. και την ανάγκασε να μεταβάλει μερικούς στρατηγικούς προσανατολισμούς, είτε ως σύνολο, είτε ως πολιτικές και γεωπολιτικές κατευθύνσεις κάποιων επιμέρους κρατών-μελών. Η μετα-Καντάφι Λιβύη για παράδειγμα, ένα κράτος με δύο αντιμαχόμενες «κυβερνήσεις» και κάμποσες ένοπλες «πολιτοφυλακές» να επιβάλλουν την ισχύ τους κατά το δοκούν, ήταν προφανές πως δεν μπορούσε να εξυπηρετήσει ικανοποιητικά πλέον το ρόλο του βορειο-αφρικανού μπάτσου της ευρωπαϊκής αντιμεταναστευτικής πολιτικής. Αυτό είχε δύο πολύ άμεσες συνέπειες: κατά πρώτον, την εκθετική αύξηση των πολύνεκρων «ναυαγίων» μεταναστών και προσφύγων στην κεντρική Μεσόγειο, τα οποία έκαναν μεγάλο ντόρο στη διεθνή δημοσιότητα και «εξέθεταν» την Ε.Ε. σε ανησυχητικό βαθμό. Κατά δεύτερον, καθώς η Λιβύη είναι πλέον επίσημα ένα failed-state, έχουν ανοίξει οι γεωπολιτικές δυνατότητες έμμεσων και άμεσων μελλοντικών παρεμβάσεων από τη μεριά μερικών πρωτοκλασάτων ευρωπαϊκών κρατών. Απ’ αυτήν την τελευταία οπτική είναι αρκούντως διαφωτιστική η περίπτωση της Συρίας: αν πρόκειται εκεί να εκτραχυνθεί εντελώς η κατάσταση (αναφέρουμε κάποια πράγματα ξεχωριστά), αν η περίπτωσή της εγγράφεται πλέον εντελώς σ£ έναν ορίζοντα ξεκαθαρίσματος γεωπολιτικών «λογαριασμών» μεγάλης κλίμακας, προφανώς ένα τέτοιο σοβαρό ενδεχόμενο δεν θ’ αφήσει τους σύριους πρόσφυγες πολέμου ανεπηρέαστους.
Τι σημαίνουν όλ’ αυτά; Κατά την εκτίμησή μας οι πολιτικές της «αποτροπής» και των επιστροφών πρόκειται να γίνουν στο μέλλον πιο «ελαστικές», περισσότερο διαφοροποιημένες ανάλογα με την εθνική καταγωγή των μεταναστών και των προσφύγων και βεβαίως θα βρίσκονται σε άμεση συνάρτηση με τις γεωπολιτικές ανακατατάξεις ή/και επιλογές είτε της Ε.Ε. ως συνόλου, είτε κάποιων ισχυρών συνασπισμών κρατών-μελών στο εσωτερικό της. Σε καμία περίπτωση πάντως δεν πρόκειται να εγκαταλειφθούν συνολικά, καθώς πρόκειται για σημαντικές «κατακτήσεις» της Ευρώπης-Φρούριο. Είναι οι πλέον ακραίες αιχμές αυτών των πολιτικών που χρειάζονται μια μικρή «άμβλυνση» και μια επικαιροποιημένη προσαρμογή στις νέες συνθήκες. Κι όσο για τα ναυάγια στην κεντρική Μεσόγειο; Δυστυχώς, η καλοκαιρινή εκστρατεία «δημόσιων σχέσεων» της Ε.Ε. δεν έχει -προς το παρόν- να πει κάτι για την περίπτωσή τους. Ίσως γιατί ο πάτος της Μεσογείου δεν μπορεί να εξασφαλίσει τις κατάλληλες συνθήκες για καλά φωτογραφικά πλάνα...
Αν απ£ όσα γράφονται παραπάνω προκύπτει το συμπέρασμα πως η Ε.Ε. -ή μερικά κράτη-μέλη έστω- βρίσκεται εν μέσω μιας «ανθρωπιστικής» στροφής στις αντιμεταναστευτικές πολιτικές της, κάπου έχουμε κάνει λάθος. Δεν πρόκειται καθόλου γι’ αυτό! Αντίθετα, εξετάζοντας το θέμα από διάφορες απόψεις, πρόκειται για μια εξέλιξη που ενώ εδράζεται πάνω στη σιδερένια σύνδεση της μετανάστευσης, της εκμετάλλευσης της εργασίας, των πολιτικών ασφάλειας και εν τέλει του πολέμου, επιχειρεί να οδηγήσει αυτή την πολύπλοκη σχέση σε νέα επίπεδα. Είναι μια προσέγγιση που ακριβώς επειδή έχει «χωνέψει» επαρκώς τα τελευταία χρόνια τη σχέση μεταξύ των τριών πρώτων συστατικών, είναι πλέον σε θέση να βάλει στην εξίσωση πολύ πιο αποφασιστικά την παράμετρο της γεωπολιτικής και του πολέμου. Μ£ αυτήν την έννοια, για κάθε σύριο που καταφέρνει να φτάσει στην Ευρώπη, αντιστοιχούν χιλιάδες άλλοι, μόνιμα εκτοπισμένοι σε στρατόπεδα προσφύγων στην Τουρκία, το Λίβανο και την Ιορδανία ή στο εσωτερικό της Συρίας. Για κάθε σύριο που αναγνωρίζεται ως πρόσφυγας πολέμου, αντιστοιχούν εκατοντάδες άλλοι διαφορετικής εθνικής προέλευσης πρόσφυγες πολέμου ή μετανάστες εργάτες, στους οποίους δεν πρόκειται ν£ αναγνωριστεί κανένα καθεστώς «προστασίας». Κι αυτός είναι μόνο ο «λογαριασμός των ζωντανών»: για τους εκατοντάδες χιλιάδες νεκρούς της Συρίας και των άλλων πεδίων μάχης, για τους χιλιάδες νεκρούς της ευρωπαϊκής αντιμεταναστευτικής πολιτικής, δεν υπάρχουν και πολλά λόγια «συμπάθειας». Αντίθετα λοιπόν, με αφορμή τις αυξημένες προσφυγικές και μεταναστευτικές ροές, κερδίζει έδαφος στην Ευρώπη η ιδέα πως «αν πρόκειται να λύσουμε το πρόβλημα μια και καλή, χρειάζεται να πάμε -αυτοπροσώπως- στην όποια αφετηρία του». Με άλλα λόγια; Οι αυξημένες ροές μπορούν να δικαιολογήσουν έως και επεμβάσεις (διαφόρων επιπέδων πολιτικο-στρατιωτικής εμπλοκής) στις χώρες προέλευσης ή/και τις χώρες-τράνζιτ! Πρόχειρο συμπέρασμα: μάλλον δεν ζούμε την τελευταία λέξη του ανθρωπισμού...

Ο νοτιο-βαλκανικός δρόμος

Ενώ τέτοιου είδους και μεγέθους είναι οι εξελίξεις σε πανευρωπαϊκό επίπεδο, ο δημόσιος λόγος στον ελληνικό νοτιο-βαλκανικό μικρόκοσμο κινείται στους γνωστούς αντιμεταναστευτικούς -και προεκλογικούς- ρυθμούς. Η απελθούσα κυβέρνηση των σοσιαλ/ψεκασμένων κατηγορείται ότι «άνοιξε την πόρτα» στις αυξημένες προσφυγικές και μεταναστευτικές ροές, επιχειρώντας, έστω και μ’ αυτόν τον ανάποδο τρόπο, να εισπράξει τα «ανθρωπιστικά» credit της πολιτικής της. Την ίδια στιγμή, η κρατική διοίκηση αδυνατεί ν’ ανταποκριθεί στοιχειωδώς στις ανάγκες μεταναστών και προσφύγων, μην προσφέροντας βασικές υποδομές και υπηρεσίες για την προσωρινή διαμονή τους στην ελληνική επικράτεια. Ταυτόχρονα όμως όλες οι πολιτικές δυνάμεις, με μια φωνή, εκφράζοντας την ίδια εθνική γραμμή με τις πολλές αποχρώσεις της, απλώνουν ξανά το χέρι προς την Ε.Ε. διεκδικώντας επιπλέον χρηματοδοτήσεις ή την πρόωρη εκταμίευση όσων προβλέπονται. Από κοντά κι ο ελληνικός «λαός»: από τους εφοπλιστές και τους ιδιοκτήτες των ΚΤΕΛ, έως τον τελευταίο περιπτερούχο της Λέσβου και της Κω, όλοι είδαν το χρώμα του χρήματος στις τσέπες προσφύγων και μεταναστών. Τελικά αυτό το κράτος και οι κοινωνικές του συμμαχίες δυσκολεύονται να ξεφύγουν από ένα μοντέλο «ανάπτυξης», το οποίο τοποθετεί τη λογική του πλιάτσικου στο κέντρο της. Άλλωστε για τους ελληνάρες ακόμα και η όποια επίδειξη «ανθρωπισμού» (λέμε τώρα) περνάει υποχρεωτικά απ’ το στομάχι (τους).
Ας επιμείνουμε όμως στο ελληνικό ΪδαιμόνιοΜ: κατά τα φαινόμενα το ελληνικό κράτος και οι δύο προηγούμενες κυβερνήσεις του (παρά τις πολιτικές διαφορές τους) κατάφεραν να διαχειριστούν τις αυξημένες ροές με έναν μοναδικά ελληνικό τρόπο! Όπως αποκαλύφθηκε (και) από το εσωτερικό έγγραφο του Α.Συρίγου, πρώην γ.γ. Μεταναστευτικής πολιτικής της κυβέρνησης Σαμαρά, η ελληνική πολιτική σκόπευε σε μια «παράκαμψη» των ευρωπαϊκών συνθήκων, η οποία θα επέτρεπε -όπως και τελικά συνέβη- την «εκτόνωση» των μεταναστευτικών και προσφυγικών ροών προς τα Βαλκάνια και την κεντρική Ευρώπη. Καθώς η Μακεδονία και η Σερβία δεν είναι μέλη της συμφωνίας Σένγκεν (η οποία προβλέπει «ελεύθερη μετακίνηση» μόνο των πολιτών των κρατών-μελών) το ελληνικό κράτος τυπικά δεν την έχει παραβιάσει, επιτρέποντας στις αυξημένες ροές να διοχετευθούν μέσω του κράτους της Μακεδονίας. Ουσιαστικά είναι σαν να βρίσκεται σε ισχύ μια προσωρινή (;) «συμφωνία» τράνζιτ μεταξύ των βαλκανικών χωρών, με σίγουρο δέλεαρ τα «διόδια» που πληρώνουν μετανάστες και πρόσφυγες στα αντίστοιχα κυκλώματα. Είναι κι αυτή μια γενναία οικονομική ανάσα στους καιρούς που ζούμε. Φυσικά ούτε λόγος για την «ανθρωπιστική μεταχείριση» μεταναστών και προσφύγων κατά μήκος αυτής της διαδρομής, σε πρόχειρους καταυλισμούς και στρατόπεδα...
Συναφής χειρισμός με την παράκαμψη της Σένγκεν είναι και η σκόπιμα ελλιπής καταγραφή και δακτυλοσκόπηση των νεοεισερχόμενων προσφύγων και μεταναστών στα ελληνικά νησιά, που παρατηρήθηκε όλο το προηγούμενο διάστημα. Αυτή ήταν (και είναι ακόμα σε κάποιο βαθμό) η ελληνική «πατέντα», ώστε να μην μπορεί ν’ αποδειχτεί από τα στοιχεία των ευρωπαϊκών βάσεων δεδομένων ποια χώρα ήταν η «πύλη εισόδου» στην Ε.Ε. για κάθε μετανάστη ή πρόσφυγα. Με άλλα λόγια αυτός ο χειρισμός επιχειρούσε ν' αποκλείσει το ενδεχόμενο να «επιστραφούν» στην Ελλάδα εν ευθέτω χρόνω διάστημα χιλιάδες μετανάστες. Με άλλα λόγια; Κάθε κράτος κάνει ό,τι «μπορεί»: αν στην Ουγγαρία φτιάχνουν φράχτες, σ’ αυτήν την άκρη της βαλκανικής χερσονήσου, έχοντας και τη συσσωρευμένη εμπειρία τόσων χρόνων, επιλέγουν πιο πλάγιες τακτικές...
Καθώς όμως οι αυξημένες μεταναστευτικές και προσφυγικές ροές δεν φαίνεται να πλησιάζουν στο τέλος τους, είναι ορατό το ενδεχόμενο να «εγκλωβιστούν» στην ελληνική επικράτεια δεκάδες χιλιάδες άνθρωποι, μέσα στο χειμώνα, σε μια ενδεχόμενη στροφή της προσωρινής πολιτικής «ανοιχτών θυρών». Σ’ αυτήν την περίπτωση οι ελληνικές «πατέντες» θα έχουν ημερομηνία λήξης. Και τότε το σύντομο καλοκαίρι του «ανθρωπισμού» αλα ελληνικά θα διαδεχτούν άλλου είδους χειρισμοί από το πρόσφατο παρελθόν. Χρειάζεται λοιπόν κάθε δυνατή προετοιμασία από τη μεριά μας για παν ενδεχόμενο...