Δέκα χρόνια Patriot Act

Δέκα χρόνια μετά την 11η Σεπτέμβρη. Τα media έκαναν τα εθιμοτυπικά τους αφιερώματα στο γεγονός, κάνοντας μια επανάληψη των βασικών στερεοτύπων της διεθνούς αντιτρομοκρατίας. Αχρείαστη δουλειά ίσως, γιατί με τα χρόνια αυτά ακριβώς, τα στερεότυπα απέκτησαν ισχύ αξιωμάτων. Κι είναι σταθερά ελάχιστοι στο δυτικό κόσμο, εκείνοι που αμφισβητούν στα σοβαρά την αντιτρομοκρατική «αφήγηση». Ακόμα κι όταν αυτή πουθενά δεν ταιριάζει με την πραγματικότητα (βλέπε περίπτωση Α.Μπρέϊβικ).
Αλλά η 11η/9ου του 2001 ήταν το «γεγονός νούμερο μηδέν» και για μια σειρά άλλους μετασχηματισμούς, τόσο στις κυρίαρχες ιδεολογίες, όσο και τα ίδια τα κράτη και τις υπηρεσίες τους. Αρχής γενομένης από τις Η.Π.Α., με την ψήφιση του Patriot Act (μόλις ενάμιση μήνα με την 11/9), οι αντιτρομοκρατικές νομοθεσίες επιδείχθηκαν σαν η επιτομή της κρατικής «αποφασιστικότητας» για την αντιμετώπιση του «εχθρού». Κάνοντας λοιπόν τη δική μας, καθόλου εθιμοτυπική, αναδρομή, θα προσπαθήσουμε να δείξουμε την απόλυτα κεντρική θέση του Patriot Act στο αμερικάνικο σύμπλεγμα της ασφάλειας και γενικότερα την εδραίωση ενός καθεστώτος εξαίρεσης με άξονα περιστροφή τις αντιτρομοκρατικές νομοθεσίες.

πράξη πολέμου, πολεμική ανασυγκρότηση

Όταν έκατσε η σκόνη από την κατάρρευση των δίδυμων πύργων, οι αρμόδιοι μηχανισμοί του αμερικάνικου κράτους έπιασαν δουλειά. Πολύ γρήγορα «κατέληξαν» για το ποιοί ευθύνονται για τις σχεδόν ταυτόχρονες επιθέσεις, δείχνοντας στην άλλη άκρη του κόσμου. Η Αλ Κάιντα και ο ηγέτης της, Μπιν Λάντεν, έγιναν αυτόματα οι νούμερο ένα στόχοι-προς-εξόντωση του αμερικάνικου κράτους. Πριν όμως τα αμερικάνικα (και τα λοιπά συμμαχικά) στρατά ξεκινήσουν για το Αφγανιστάν, ο αρχιστράτηγός τους, ο τότε πρόεδρος Μπους ο Β,’ ανέλαβε να εξηγήσει πως οι επιθέσεις τις 11/9 δεν ήταν απλά τρομοκρατικές ενέργειες, αλλά «πράξεις πολέμου» στο εσωτερικό της αμερικάνικης επικράτειας. Και πως αυτός ζητούσε από το Κογκρέσο πλήρεις εξουσίες, για να δράσει σαν ηγέτης του στρατού (commander-in chief of the army) σε καιρό πολέμου. Η αναγνώριση της κατάστασης εξαίρεσης δεν θα μπορούσε να είναι πιο σαφής. Ο πρόεδρος Μπους σκόπευε να εξαπολύσει ταυτόχρονα μια πολεμική εκστρατεία (που συνεχίζεται ακόμα) αλλά και μια αναβάθμιση του θεσμικού οπλοστασίου του κράτους του. Στόχος ήταν ν’ ανταπεξέλθουν οι υπηρεσίες ασφαλείας στις νέες απειλές, που είχαν «εξωτικά» ονόματα του τύπου «πυρήνας εν υπνώσει» και ήταν δύσκολο να εντοπιστούν. Για να επιτευχθούν όλ’ αυτά χρειάζονταν έκτακτες, εξαιρετικές εξουσίες που έμελλε να κάνουν σκόνη ακόμα και την, έως τότε, πολύ αυστηρή σχετική αμερικάνικη νομοθεσία.
Αλλά ο αντιτρομοκρατικός ιδεολογικός καταιγισμός εκείνων των ημερών είχε τον αέρα στα πανιά του. Έτσι η προεδρική απαίτηση δεν συνάντησε ιδιαίτερες κοινωνικές ή άλλες αντιστάσεις. Χρειάστηκε να περάσει λίγος καιρός για να φανεί καθαρά τι (θα) συνέβαινε. Όπως έχει λεχθεί από συντρόφους ήδη από τότε, η 11/9 ήταν ο καταλύτης για την περαιτέρω αναβάθμιση του αμερικάνικου συμπλέγματος της ασφάλειας. Η θεσμική «αναβάθμιση», με έκτακτες εξουσίες, του αμερικάνου προέδρου δεν ήταν λοιπόν το μοναδικό ζητούμενο εκείνη την ιστορική στιγμή. Έτσι το «φρεσκάρισμα» του νέου αμερικάνικου δόγματος εξωτερικής πολιτικής περί «προληπτικών πολέμων», οπουδήποτε στον κόσμο απειλείται η αμερικάνικη ασφάλεια, ήταν το απαραίτητο συμπλήρωμα της πολεμικής γλώσσας που χρησιμοποιήθηκε για να χαρακτηρίσει την 11/9. Το επιστέγασμα των προεδρικών ανακοινώσεων ήταν η στρατιωτική διαταγή περί «αόριστης κράτησης των υπόπτων για συμμετοχή σε τρομοκρατικές ενέργειες και η παραπομπή τους σε δίκη από στρατιωτικές επιτροπές». Αυτό το τελευταίο σημείο είναι όλη κι όλη η ουσία του (μη) θεσμικού πλαίσιου που διέπει την κράτηση «υπόπτων» στο Γκουαντάναμο και τις άλλες «μυστικές φυλακές» ανά τον κόσμο. Οι ύποπτοι θα κρατούνταν χωρίς κατηγορίες για χρόνια (μέχρι και σήμερα έτσι συμβαίνει), με μόνα στοιχεία τις «πληροφορίες κάποιων υπηρεσιών» και θα δικάζονταν, όχι από στρατοδικεία (για να μην τύχουν των προβλέψεων της συνθήκης της Γενεύης, για τους αιχμάλωτους πολέμου) αλλά από στρατιωτικές επιτροπές αμερικάνων καραβανάδων. Ο ορισμός της «δίκαιης δίκης»... (Μ’ αυτά τα σύγχρονα στρατόπεδα συγκέντρωσης θ’ ασχοληθούμε σε επόμενο τεύχος.)
Άλλοι μετασχηματισμοί; Κάτω από την κατακραυγή, από διάφορες καθεστωτικές μεριές, για την, προ 11/9, «αδράνεια» των  υπηρεσιών να «προβλέψουν» τις επιθέσεις, το αμερικάνικο κράτος αποφάσισε να εντάξει τις δεκάδες μυστικές υπηρεσίες πληροφοριών του υπό μια κοινή «κεντρική» οργανωτική στέγη, για τον καλύτερο συντονισμό τους. Κι άλλες υπερεξουσίες: θεσμοθετήθηκε το πόστο του διευθυντή όλων των μυστικών υπηρεσιών για να εποπτεύει και να κατευθύνει τους απανταχού αναλυτές και πράκτορες. Πόσο κόσμο εποπτεύει ο διευθυντής; Μια αμερικάνικη εφημερίδα είχε υπολογίσει πρόσφατα την αμερικάνικη «κοινότητα πληροφοριών», σε έναν αριθμό καντά στο εκατομμύριο!! Μεγάλη χώρα οι Η.Π.Α. μεν, αλλά το ανθρώπινο δυναμικό του συμπλέγματος της ασφάλειας ήταν ήδη τεράστιο ακόμα και πριν την 11/9. Μετά και μέχρι σήμερα, απλά απογειώθηκε. Σε υπαλλήλους, πόρους και εξουσίες.
Τελαυταίος μετασχηματισμός: Ένα νέο υπερυπουργείο δημιουργήθηκε, το υπουργείο Εσωτερικής Ασφάλειας (Homeland Security) για να στεγάσει μια σειρά υπηρεσίες ασφαλείας όπως την Υπηρεσία ιθαγένειας, μετανάστευσης και ασύλου, την Συνοριοφυλακή, την Υπηρεσία ασφάλειας μεταφορών (υπεύθυνη για ελέγχους σε αεροδρόμια, λιμάνια και τρένα), την Ακτοφυλακή κ.α. Ουσιαστικά επρόκειτο για ένα υπουργείο με πλήρεις αρμοδιότητες στον τομέα της εσωτερικής ασφάλειας, τον έλεγχο των συνόρων (χερσαίων και θαλάσσιων) και την αντιμετώπιση της μετανάστευσης. Θα μπορούσε ν΄αναρωτηθεί κάποιος που κολλάει αυτό το τελευταίο. Αλλά υπάρχει απάντηση: «μέσα στους μετανάστες κρύβονται και υποψήφιοι τρομοκράτες», κατά τους ειδικούς του αμερικάνικου κράτους. Άλλωστε δεν ήταν τη δεκαετία του ‘90, λίγο πριν την 11/9, που οι ειδικοί μας έλεγαν μονότονα για τις νέες «απειλές»; Το γνωστό τρίπτυχο «τρομοκρατία, οργανωμένο έγκλημα, μετανάστευση»; Ε αυτό το τρίπτυχο ήταν το «αντικείμενο» του νέου υπουργείου.

ένας υπερνόμος για πολλές δουλειές

Οι παραπάνω θεσμικοί μετασχηματισμοί, σαν έτοιμοι από καιρό (;), συνέβησαν μέσα σε ελάχιστους μήνες, μετά την 11/9. Η ψήφιση του Patriot Act στις 26/10/2001, ήταν η αναγκαία προϋπόθεση για να «αποδώσουν οι μεταρρυθμίσεις». Δεν επρόκειτο απλά για έναν ακόμα αντιτρομοκρατικό νόμο. Μέσα από τα άρθρα αυτού του πολυ-νόμου (με την έννοια ότι ρύθμιζε μια σειρά ζητήματα) οι υπηρεσίες ασφαλείας αποκτούσαν πρωτόγνωρες εξουσίες, που διέλυαν κάθε έννοια «δικαιωμάτων» ως τότε.
Ας δούμε, κάπως περιληπτικά, πως σκόπευε να «καταπολεμήσει την τρομοκρατία» το αμερικάνικο κράτος.
-Καταρχάς, στο πρώτο κιόλας άρθρο του ο νόμος επιτρέπει στο στρατό να επεμβαίνει στο εσωτερικό του κράτους, σε περίπτωση χρήσης  όπλων μαζικής καταστροφής. Από κει και πέρα, ο νόμος επιτρέπει την, φυσική και ηλεκτρονική παρακολούθηση «υπόπτων», είτε είναι αμερικάνοι πολίτες, είτε όχι. Η καινοτομία του νόμου σ’ αυτό το σημείο είναι πως, εξισώνει τους αμερικάνους πολίτες με τους (αλλοδαπούς) υπόπτους κατασκοπείας και το δρακόντειο νομικό πλαίσιο που ίσχυε μέχρι τότε μόνο γι’ αυτούς.  Έτσι επιτράπηκε η «παγίδευση» και η καταγραφή όλων των επικοινωνιών (ταχυδρομείο, τηλέφωνο, mail) ενός υπόπτου, ενώ οποιοδήποτε δικαστήριο μπορούσε να εκδώσει σχετικά εντάλματα, μόνο με την επίκληση της λέξης «τρομοκρατία». Τηλεφωνικοί αριθμοί, χρονική διάρκεια εισερχόμενων και εξερχόμενων κλήσεων, ηλεκτρονικές διευθύνσεις και mail, τρόποι πληρωμής λογαριασμών, αριθμοί πιστωτικών καρτών, IP υπολογιστών, αρχεία δημόσιων βιβλιοθηκών και άλλα πολλά, έγινε δυνατό να συσσωρεύονται σε βάσεις δεδομένων, για να δείξουν «προληπτικά» το ποιόν κάθε «δύστυχου» που έμπαινε, για αδιευκρίνιστο λόγο, στο μάτι των υπηρεσιών ασφαλείας.
-Σε άλλο άρθρο του ο νόμος περιείχε προβλέψεις ενάντια στο ξέπλυμα χρήματος και την αποτροπή χρηματοδότησης τρομοκρατικών οργανώσεων. Επίσης προέβλεπε πως οι τράπεζες θα μοιράζονταν με τις υπηρεσίες ασφαλείας κάθε πληροφορία σχετική με τα στοιχεία του δικαιούχου και τις κινήσεις των λογαριασμών του.
-Αναγνωρίζοντας τη σημασία του ελέγχου των συνόρων σε αεροδρόμια, λιμάνια και χερσαία σύνορα, ο νόμος εξασφάλιζε πρόσθετα κονδύλια για τον τριπλασιασμό (!) του προσωπικού της Συνοριοφυλακής και της Υπηρεσίας Τελωνείων, καθώς και για την αναβάθμιση του τεχνολογικού τους εξοπλισμού. Σ’ αυτή τη βάση ενοποιούσε τις βάσεις δεδομένων των διαφορετικών υπηρεσιών με σκοπό να είναι εύκολα προσβάσιμα τα στοιχεία υπόπτων για «τρομοκρατική δραστηριότητα» (όπου τους απαγορευόταν η είσοδος στη χώρα), ή μεταναστών που είχαν ήδη απελαθεί από τη χώρα, ή είχε απορριφθεί η αίτηση ασύλου τους (κάτι σαν το ευρωπαϊκή EURODAC). Καθιέρωνε επίσης νέα τεχνολογικά στάνταρ καταγραφής βιομετρικών δεδομένων για τους αιτούντες visa και άλλες κατηγορίες αλλοδαπών, έτσι ώστε τα στοιχεία να είναι προσπελάσιμα από τα συστήματα διαφορετικών υπηρεσιών.
-Διεύρυνε τον ορισμό της τρομοκρατίας για να περιλάβει περίπου τα πάντα: «κάθε επικίνδυνη ενέργεια που έχει σκοπό να βλάψει πολίτες με χρήση όπλων ή εκρηκτικών...». Δεν παρέλειπε να περιλάβει τις απαγωγές και την «κυβερνο-τρομοκρατία» στις μορφές της τρομοκρατικής δραστηριότητας. Επίσης διευκόλυνε την ανταλλαγή πληροφοριών με υπηρεσίες του εξωτερικού, είτε αφορούσαν αμερικάνους πολίτες, είτε όχι. Τέλος ενθάρυνε την «ανάπτυξη σχέσεων» των πρακτόρων με οποιονδήποτε θα μπορούσε να βοηθήσει στη δουλειά της συλλογής πληροφοριών για «υπόπτους».
Και πολλά ακόμα...

Αν τα παραπάνω δε φαίνονται αρκούντως σοκαριστικά, είναι επειδή έχουμε «εθιστεί» σε τέτοιου είδους περιγραφές. Άλλωστε τέτοια «έκτακτα μέτρα» αφορούν την καθημερινότητα πολλών πλέον και όχι μόνο των αμερικάνων. Εκεί μετράνε όμως ήδη μια γεμάτη δεκαετία, χωρίς να διαγράφεται κάποια μεταστροφή της αντιτρομοκρατικής πολιτικής. Ίσα-ίσα που από τότε και μετά έχει επεκταθεί χρονικά η ισχύς των σημαντικότερων άρθρων του Patriot Act: δύο φορές επί Μπους Β’ (το 2005 και το 2006) και άλλες δύο (2010 και 2011) από τον Ομπάμα. Θέλετε μάλιστα να μάθετε ποια είναι η διαφορά μεταξύ του «δεξιού» Μπους και του Ομπάμα; Ο δεύτερος, σαν «πιο δημοκρατικά ευαίσθητος», ανανεώνει την ισχύ της νομοθεσίας κάθε χρόνο, αντί για τέσσερα ή πέντε χρόνια. Αυτό είναι όλο.
Αυτό που καταλαβαίνει κανείς σχετικά εύκολα, είναι πως οι υπηρεσίες ασφαλείας και οι άλλοι εκτελεστικοί μηχανισμοί του κράτους αποκτούσαν μια καθαρή προτεραιότητα και εφοδιάζονταν με εξουσίες, που ως τότε μόνο «ονειρεύονταν». Υπερφαλάγγιζαν λοιπόν τις εξουσίες των δικαστών, στους οποίους δεν έμενε παρά η τυπική έγκριση αυτού ή του άλλου εντάλματος παρακολούθησης κι έρευνας. Γιατί συνέβησαν έτσι τα πράγματα; Επειδή η έλλειψη απτών στοιχείων εις βάρος κάποιου υπόπτου, στο παρελθόν «φρέναρε» τις έρευνες των υπηρεσιών. Από το 2001 και μετά, όχι μόνο τέτοια στοιχεία εν πολλοίς δεν χρειάζονταν, αντίθετα ήταν αρκετοί αυτοί που καταχωρούνταν στις «λίστες υπόπτων», απλά και μόνο γιατί σε κάποιο mail χρησιμοποίησαν «απαγορευμένες» λέξεις- κλειδιά (π.χ. διάφορες λέξεις που θα μπορούσαν συνθηματικά ν’ αναφέρονται σε μια βόμβα). Αυτά συμβαίνουν μέχρι και σήμερα...
Όλες οι εξουσίες στο εκτελεστικό του κράτους λοιπόν. Ο Patriot Act έλυσε τα χέρια, των ενοποιημένων πλέον μηχανισμών του συμπλέγματος της ασφάλειας, ώστε να προχωρήσουν σε μια πραγματική παγκόσμια εποποιϊα παρακολουθήσεων, συλλήψεων, βασανιστηρίων και εκτελέσεων των «εχθρών», εντός κι εκτός της αμερικανικής επικράτειας. Είναι η εποχή του στρατιώτη, του συνοριοφύλακα, του μπάτσου και του πράκτορα, η αποθέωση των μηχανισμών του εκτελεστικού του κράτους.

ο «πειρασμός» του ολοκληρωτισμού

Λένε πως ένα από τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα των ολοκληρωτικών καθεστώτων είναι η αναβάθμιση της εκτελεστικής εξουσίας και των μηχανισμών της. Λένε επίσης πως η σύγχυση και η ανακολουθία μεταξύ της νομοθετικής και της εκτελεστικής εξουσίας, δηλαδή το γεγονός πως η εκτελεστική κινείται πολλές φορές σ’ ένα νομικό κενό, που μόνο εκ των υστέρων (και αν) καλύπτεται από την νομοθετική, είναι ένα ακόμα γνώρισμα. Μοιάζουν πολύ έγκυρα και εντός εποχής τα παραπάνω. Και θα έκανε σοβαρό λάθος, όποιος τα περιόριζε στην άλλη μεριά του Ατλαντικού.
Το γεγονός είναι πως η 11η/9ου υπήρξε εκείνη η εξαιρετική στιγμή, μέσω της οποίας εγκαθιδρύθηκε μια διαρκής κατάσταση εξαίρεσης με διεθνείς προεκτάσεις. Και να λοιπόν ποιες είναι οι συνέπειες που πληρώνουμε: οι μηχανισμοί ασφάλειας, έχουν τόσο ανεξέλεγκτες εξουσίες, που τους αρκεί από καιρό σε καιρό να επικαλούνται μια εντελώς αόριστη απειλή, για να εξασφαλίζουν ακριβώς την διατήρηση αυτής της κατάστασης. Φαύλος κύκλος. Αν είναι έτσι λοιπόν, ελλείψει πραγματικών κινδύνων για την εξουσία τους, γιατί να μην κατασκευάζουν οι ίδιοι οι μηχανισμοί τις απειλές, τουλάχιστον κάποιες «παραδειγματικές» ανάμεσά τους; Δεν είναι θεωρία συνωμοσίας. Είναι η σύνθεση της πείρας δεκαετιών των υπηρεσιών ασφάλειας (αναφερόμαστε στους πράκτορες-προβοκάτορες), με τις έκτακτες υπερεξουσίες που απολαμβάνουν. Ποιός «ορκίζεται» πως η εξαίρεση, μια «τρομοκρατική ενέργεια», δεν ωφελεί τελικά αυτούς που την προετοιμάζουν, θεσμικά και ιδεολογικά, και όχι εκείνους που δείχνονται κάθε φορά σαν «αυτουργοί»; Επαναφέροντας τα λόγια του Κ.Σμιτ: «κυρίαρχος είναι αυτός που αποφασίζει για την κατάσταση έκτακτης ανάγκης». Τώρα αν εκείνος που την αποφασίζει είναι ταυτόχρονα κι αυτός που την «εκβιάζει», ποιός μπορεί να ξέρει;
Ο «πειρασμός» για τις υπηρεσίες ασφάλειας είναι μεγάλος, έστω κι αν κανείς δε θα το παραδεχόταν ανοιχτά. Στην πραγματικότητα δεν πρόκειται καν για «πειρασμό»: αν θα θέλαμε να εντάξουμε αυτή την «πιθανότητα» στην σημερινή πραγματικότητα, θα λέγαμε πως είναι μια προληπτική δράση των εκτελεστικών των κρατών, η οποία για καθόλου τυχαίους λόγους συμπίπτει με (ή προηγείται λίγο από) το τελευταίο ξέσπασμα της κρίσης. Μ’ αυτή την έννοια επιδεικνύει σε κάθε ενδιαφερόμενο πως τα καπιταλιστικά κράτη δεν διαπραγματεύονται ούτε τις (υπερ)εξουσίες τους, ούτε βέβαια και την διαχείριση της κρίσης. Τελειώνοντας: το σύμπλεγμα της ασφάλειας στις Η.Π.Α., την Γαλλία ή την Ελλάδα έχει υπάρξει ο θεσμικός «επιταχυντής» (ή εκτροχιασμός, ανάλογα με την «πίστη» που έχει κανείς στην αστική δημοκρατία) της κατάστασης εξαίρεσης. Χωρίς να έχει βγει από το πλάνο, παραδίδει τη σκυτάλη στα κατά τόπους υπουργεία οικονομικών. Όπως είναι γνωστό όμως, τα κράτη διαθέτουν πλειάδα υπουργείων, δηλαδή εξουσιών. Και τα μάτια μας έχουν να δουν πολλά...