Ισλάμ: το στερεότυπο του φανατικού

Στο προηγούμενο τεύχος γράφαμε ότι ο φανατισμός και η βιαιότητα των μουσουλμάνων είναι από τους βασικούς άξονες μέσα από τους οποίους αναγορεύτηκε το Ισλάμ σε νούμερο ένα εχθρό της Δύσης στον 21ο αιώνα. Η ισλαμική τρομοκρατία είναι το φαινόμενο που αποδεικνύει τη βιαιότητα αυτή και συμπυκνώνει τα στερεότυπα περί φανατισμού. Η επανεμφάνιση τις τελευταίες μέρες του κινδύνου της τρομοκρατίας, αποδεικνύει για μια ακόμη φορά πόσο ώριμο είναι αυτό το κλισέ του ισλαμιστή τρομοκράτη: πλέον έχει αναχθεί στο επίπεδο του αυτονόητου, αφού τα βασικά του ιδεολογικά χαρακτηριστικά έχουν δουλευτεί για χρόνια με επιμονή και ένταση.

Η φιγούρα του φανατικού, βίαιου μουσουλμάνου έλκει την καταγωγή της από τον οριενταλισμό του 19ου αιώνα αλλά έγινε καθολική και αδιαμφισβήτητη μόλις τη δεκαετία του ’90. Μέχρι τότε, ο λόγος της Δύσης για το Ισλάμ ήταν επιλεκτικός και διαφοροποιούνταν ανάλογα με τη συγκυρία και τα κατά τόπους συμφέροντα. Έτσι ο ισλαμικός φονταμενταλισμός, όχι μόνο δεν ήταν πάντα ο νο 1 εχθρός αλλά χρησιμοποιούνταν σαν αντίβαρο στον κομμουνιστικό κίνδυνο, είτε αυτός αντιπροσωπευόταν από την αριστερά στα αραβικά κράτη, είτε από την παρουσία της ίδιας της Σοβιετικής Ένωσης στον αραβικό και μουσουλμανικό κόσμο. Κορυφαίο παράδειγμα για τη χρήση αυτή του φονταμενταλισμού, είναι βέβαια η δεκαετία του ’80. Τότε που οι ισλαμιστές που πολεμούσαν τους σοβιετικούς εισβολείς στο Αφγανιστάν, υποστηρίχθηκαν με κάθε τρόπο από τη Δύση και τις ΗΠΑ και αναγορεύτηκαν σε «μαχητές της ελευθερίας».

Με την κατάρρευση του κομμουνισμού, μοιραία ο ισλαμικός ριζοσπαστισμός έχασε την όποια λειτουργικότητα είχε για τη Δύση. Επιπλέον οι βετεράνοι του πολέμου στο Αφγανιστάν, επέστρεψαν στις πατρίδες τους ή διασκορπίστηκαν στο μουσουλμανικό κόσμο, κουβαλώντας το πνεύμα της τζιχάντ, τα όνειρα για μια «ισλαμική διεθνή» αλλά και τη συνείδηση ότι χρησιμοποιήθηκαν από τη Δύση σε ένα από τα μέτωπα του Ψυχρού Πολέμου. Αυτοί οι βετεράνοι ήταν η πρώτη μαγιά, γι’αυτό που αργότερα θα ονομαζόταν ισλαμική τρομοκρατία και θα αφομοιωνόταν από τη δυτική προπαγάνδα.

Δε γνωρίζουμε βέβαια πότε ακριβώς επικράτησε η ιδέα ότι ο μουσουλμανικός κίνδυνος μπορεί να παίξει το ρόλο που έπαιζε ο κομμουνισμός την περίοδο του ψυχρού πολέμου. Είναι σίγουρο όμως ότι αυτή η ιδέα ήταν δημοφιλής στα αμερικάνικα think tank από πολύ νωρίς. Ήδη το 1992, χρόνια πριν τις πολύνεκρες επιθέσεις, ο Peter Rodman, πρώην μέλος του εθνικού συμβουλίου των ΗΠΑ έγραφε: «κι όμως τώρα η Δύση καλείται να αναμετρηθεί με μια μαχητική, αταβιστική δύναμη που οδηγείται από το μίσος της για κάθε μορφή δυτικής πολιτικής σκέψης, επιστρέφοντας σε μια προαιώνια αντιπαλότητα με το χριστιανικό κόσμο». Την ίδια περίοδο ο Σάμουελ Χάντινγκτον επεξεργαζόταν το ζήτημα του κενού που άφησε στη διεθνή πολιτική η κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης, για να φτάσει το 1996 με την έκδοση της «Σύγκρουσης των πολιτισμών» στην απάντηση, ότι το Ισλάμ θα είναι το νέο αντίπαλο δέος για τη Δύση. Μέσα σε ένα τέτοιο περιβάλλον, δεν ήταν άτυχος ο τίτλος των New York Times στις 21/1/1996: «Η κόκκινη απειλή πέρασε. Αλλά ήρθε το Ισλάμ».

Την ίδια περίοδο μία σειρά από γεγονότα «δικαιώνουν» τους νεοσυντηρητικούς διανοούμενους και φέρνουν στην επικαιρότητα ακριβώς αυτή την απειλή: την ισλαμική τρομοκρατία. Τα σημαντικότερα είναι η επίθεση στο Παγκόσμιο Κέντρο Εμπορίου το 1993, η σφαγή των τουριστών στο Λούξορ της Αιγύπτου το 1997 και ο βομβαρδισμός των αμερικάνικων πρεσβειών στην Κένυα και την Τανζανία το 1998. Ο Οσάμα Μπιν Λάντεν καταζητείται από τότε, όμως τα γεγονότα αυτά είναι σποραδικά και «μακρινά».  Δεν θα μπορούσαν να έχουν δραματικές συνέπειες στις κρατικές πολιτικές και στην κοινωνική ιδεολογία και συνοχή. Για να συμβεί κάτι τέτοιο έπρεπε η απειλή να μεταφερθεί στο ίδιο το έδαφος των δυτικών μητροπόλεων. Με άλλα λόγια για να πραγματοποιήσουν οι ΗΠΑ τη στρατηγική τους στροφή, έπρεπε να συμβεί «ένα καταλυτικό ή καταστροφικό γεγονός, ένα νέο Περλ Χάρμπορ», όπως το έθεσε «προφητικά» το 2000 το Σχέδιο για ένα Νέο Αμερικάνικο Αιώνα.

Είναι γνωστό πλέον ποιο ήταν αυτό το «νέο Περλ Χάρμπορ». Η κατάρρευση των δίδυμων πύργων έδωσε την ευκαιρία για το «στρατηγικό μετασχηματισμό» της αμερικανικής πολιτικής. Αλλά έκανε και δραματικά κεντρική τη φιγούρα του ισλαμιστή τρομοκράτη, έκανε την απειλή της τρομοκρατίας καθημερινή, γενικευμένη και καθολική. Από τότε και στο εξής, κάθε «απειλητικό» για τη Δύση βίαιο γεγονός έμελλε να εξηγείται μέσα από το πρίσμα της 11ης Σεπτέμβρη. Κι επιπλέον προϋπάρχοντα ζητήματα – από τη μετανάστευση μέχρι το παλαιστινιακό – νοηματοδοτήθηκαν εκ νέου κι έγιναν αντικείμενο διαχείρισης στη βάση της τρομοκρατικής απειλής.

Τα χαρακτηριστικά που αναδείχτηκαν από τη συγκεκριμένη επίθεση και έγιναν κοινότυπα τα επόμενα χρόνια, έδειξαν και τις βασικές κατευθύνσεις που θα έπαιρνε η «απάντηση» των ΗΠΑ και της δύσης συνολικά καθώς και τις γραμμές πάνω στις οποίες ο Μουσουλμάνος θα γινόταν ο απόλυτος στόχος.  Ίσως το πιο κεντρικό στοιχείο και αυτό που προκαλεί το μεγαλύτερο φόβο είναι ο «απανθρωπισμός» των μουσουλμάνων. Το ότι αυτοί οι τύποι είναι τόσο απάνθρωποι (ή υπάνθρωποι), που είναι ικανοί να σκοτώσουν κάμποσους αμάχους, αδιαφορώντας και για τη δικιά τους ζωή. Το δόγμα αυτό, που συμπυκνώνεται στο μοτίβο της επίθεσης αυτοκτονίας, δεν ήταν πάντως καινούριο. Είχε δουλευτεί στο φαντασιακό της Δύσης χρόνια πριν. Ήδη από τον πόλεμο της Βοσνίας, είχε προωθηθεί και είχε γίνει εν μέρει δεκτό στη «διεθνή κοινότητα», το σενάριο ότι οι μουσουλμάνοι μπορούν να αλληλοσκοτώνονται για να προκαλέσουν τον οίκτο. Η καρικατούρα του αλλοπαρμένου τρομοκράτη που ζώνεται εκρηκτικά και ορμάει να σκοτωθεί και να σκοτώσει στα τυφλά ψελλίζοντας προσευχές, ήταν ιδανική για να προβληθεί η ισλαμική τρομοκρατία ως κάτι εντελώς παράλογο και ξένο. Η υποτιθέμενη μυστικιστική σχέση του ισλάμ με το θάνατο και η ανεξήγητη ροπή των μουσουλμάνων στο να γίνονται μάρτυρες, ήρθε να καλύψει κάθε συζήτηση περί πολιτικών στόχων, κριτηρίων χρόνου και τόπου.

Το δεύτερο στοιχείο ήταν η δικτυακή και αποεδαφικοποιημένη οργάνωση της Αλ Κάιντα. Το γεγονός ότι οι τρομοκράτες δεν είχαν μία συγκεκριμένη προέλευση αλλά μπορεί να είχαν διασυνδέσεις σε διάφορες χώρες, έδωσε την ευκαιρία στις ΗΠΑ να στοχεύσουν οπουδήποτε. Αντίστοιχα για οποιονδήποτε καπιταλιστικό δυτικό σχηματισμό, μπορούσε να βρεθεί ένα παρακλάδι της Αλ Κάιντα σε μία περιοχή με στρατηγικό ενδιαφέρον ή ακόμα και στο εσωτερικό των μητροπόλεων. Το δόγμα των διασυνδέσεων και της κινητικότητας των τρομοκρατών που μπορεί να βρίσκονται ή να κινούνται πρακτικά παντού στον κόσμο, είναι το ίδιο που έκανε εφικτή τη σύνδεση της τρομοκρατίας με τη μετανάστευση. Η δομή και οι ενέργειες της Αλ Κάιντα ήρθαν να συναντήσουν όλα τα κλισέ και τα ιδεολογήματα της εποχής: το δίκτυο, την παγκοσμιοποίηση, την αποϋλοποίηση, το ξεπέρασμα του έθνους κράτους. Με άλλα λόγια η «Αυτοκρατορία» κατασκεύασε τον εχθρό της καθ’εικόνα και καθ’ομοίωση. Τελικά η Αλ Κάιντα ήταν ο ιδανικός εχθρός για τον υπερτεχνολογικό, μεταμοντέρνο καπιταλισμό του 21ου αιώνα.

Μια σχετική με την παραπάνω και πολύ χρήσιμη κατασκευή , ήταν και ο «εν υπνώσει πυρήνας». Από τις πρώτες μέρες, οι περιγραφές για τους αεροπειρατές που έριξαν τους δίδυμους πύργους, συνέκλιναν στο ότι ήταν φοιτητές ή μετανάστες υπεράνω υποψίας που ζούσαν μία κανονική ζωή, προσαρμοσμένη στα δυτικά πρότυπα, περιμένοντας την ευκαιρία να «ενεργοποιηθούν».  Αυτή η πολύ χρήσιμη κατασκευή του «τρομοκράτη εν αναμονή», είναι που νομιμοποίησε χιλιάδες προληπτικές συλλήψεις (ακόμα και στα μέρη μας – βλ. τις χιλιάδες συλλήψεις πακιστανών μεταναστών το καλοκαίρι του 2005). Κατέστησε όμως και κάθε μουσουλμάνο ύποπτο. Γιατί βέβαια δεν είναι όλοι οι μουσουλμάνοι τρομοκράτες, αλλά οποιοσδήποτε μουσουλμάνος μπορεί να είναι ύποπτος, ακόμα κι αν φαίνεται φυσιολογικός. Αν η δικτυακή οργάνωση της Αλ Κάιντα βοήθησε τη στρατιωτική έξοδο σε διάφορα σημεία του πλανήτη, ο εν υπνώσει πυρήνας άνοιξε το δρόμο για τη μεγέθυνση του συμπλέγματος της ασφάλειας, τη στρατιωτικοποίηση και το σχηματισμό συνεκτικών πολεμικών μπλοκ στο εσωτερικό των δυτικών μητροπόλεων.

Στα χρόνια μετά την 11η Σεπτέμβρη, όλα αυτά έγιναν τραγικά κοινότυπα, όχι βέβαια μόνο με την προπαγάνδα και την ιδεολογία, αλλά και χάρη σε γεγονότα, μικρότερης θεαματικής εμβέλειας αλλά αντίστοιχης γεωπολιτικής και ιστορικής σημασίας. Μια σειρά από δυτικά ανεπτυγμένα κράτη απέκτησαν τα δικά τους Περλ Χάρμπορ και τα αξοποίησαν κατάλληλα: για την Αυστραλία ήταν η επίθεση αυτοκτονίας στο Μπαλί το 2002, για την Ισπανία οι βόμβες στα τρένα της Μαδρίτης το 2004, για την Αγγλία οι βόμβες σε τρένα και λεωφορεία το 2005 κ.ο.κ. Σε όλες τις περιπτώσεις, κι ανεξάρτητα από τη φονικότητά τους, οι ενέργειες ήταν τυφλές, κατάλληλες για να εννοούνται ως απειλή για ολόκληρο τον πληθυσμό και το πόρισμα για το ποιος ήταν πίσω από τις επιθέσεις, έβγαινε αβίαστα από τους ειδικούς αλλά και τους υπηκόους. Τα στοιχεία και οι αποδείξεις περνούσαν σε δεύτερη μοίρα, αφού αρκούσε ένα βίντεο αμφίβολης προέλευσης με τον «μάρτυρα», μία ιντερνετική ανάληψη ευθύνης από κάποια μυστηριώδη οργάνωση που συνδέεται κάπως με την Αλ Κάιντα ή κάποιο αντίτυπο του Κορανίου, που αφέθηκε «τυχαία» κοντά στον τόπο του εγκλήματος. Το αποτέλεσμα ήταν παντού παρόμοιο: με σταθερό φόντο τον αντιμουσουλμανισμό, ο φόβος και η παράνοια απλώθηκαν στις καπιταλιστικές μητροπόλεις, το σύμπλεγμα της ασφάλειας ενισχύθηκε, οι πολιτικοί θεσμοί στρατιωτικοποιήθηκαν και τα περισσότερα κράτη πρώτης γραμμής βρήκαν τις αφορμές που έψαχναν για να διαχειριστούν πολεμικά τις γεωπολιτικές τους βλέψεις.

Είναι πλέον φανερό ότι ο ενδοκαπιταλιστικός ανταγωνισμός και η διαχείριση της κρίσης από τα αφεντικά, έχουν φτάσει σε ένα σημείο όπου δε χρειάζεται πια να καμουφλάρονται πίσω από «αντιτρομοκρατικές» εκστρατείες. Όπως έχει δείξει και η εμπειρία της κατοχής του Ιράκ - όπου γρήγορα αποδείχτηκε ότι δεν υπάρχουν «όπλα μαζικής καταστροφής» - ένα πρόσχημα δε χρειάζεται να έχει αιώνια ισχύ. Ωστόσο η ισλαμική τρομοκρατία δεν έχει χάσει την εργαλειακότητά της, το αποδεικνύει η πρόσφατη επαναφορά στην επικαιρότητα. Υπάρχουν ακόμα αμφιλεγόμενα τετράγωνα στη γεωπολιτική σκακιέρα, υπάρχουν ακόμα μουσουλμανικά κράτη, υπάρχουν ακόμα εκατομμύρια μουσουλμάνοι μετανάστες στη Δύση. Κι αν η φιγούρα του Μπιν Λάντεν έχει ξεφτίσει από την πολύχρονη χρήση, υπάρχουν πολλοί ακόμη να πάρουν σειρά…