Στα χρόνια της αρρώστιας

Όσοι φοβήθηκαν προς στιγμήν ότι η νέα γρίπη Α ή γρίπη των χοίρων θα είναι η μεγάλη θανατηφόρα πανδημία του 21ου αιώνα, αντίστοιχη με την ισπανική γρίπη του 1918, ας ησυχάσουν προς το παρόν. Οι πιο αρμόδιοι για το θέμα (εκπρόσωποι του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας κλπ.) έχουν ήδη ομολογήσει μέσα στο καλοκαίρι ότι η - έτσι κι αλλιώς όχι ιδιαίτερα θανατηφόρα - επιδημία έχει εξασθενήσει. Η περίφημη νέα γρίπη έχει καταγράψει στην πολύμηνη καριέρα της σαν πανδημία 1462 θανάτους, την ίδια στιγμή που κάθε χρόνο πεθαίνουν πάνω από 250 χιλιάδες άνθρωποι από την κοινή εποχιακή γρίπη. Επιπλέον εκατομμύρια άνθρωποι πεθαίνουν κάθε χρόνο, ειδικά στον Τρίτο Κόσμο, από ασθένειες που στη δύση αντιμετωπίζονται με φθηνά φάρμακα και εμβόλια.
Μ' αυτά τα δεδομένα είναι σίγουρο ότι δεν πρόκειται για ένα πραγματικό πρόβλημα δημόσιας υγείας. Ακόμα κι έτσι όμως, η γρίπη των χοίρων είχε όλα τα στοιχεία που είναι απαραίτητα για να γίνει φόβητρο πρώτου μεγέθους στις δυτικές κοινωνίες της έκτακτης ανάγκης και για να κινητοποιήσει μία σειρά ολοκληρωτικών συμπεριφορών και θεσμίσεων: Υψηλή μεταδοτικότητα και κατά συνέπεια παγκόσμια εξάπλωση, συγκεκριμένη προέλευση (στην προκειμένη περίπτωση τα γουρούνια, κάποια στιγμή στο μέλλον μία συγκεκριμένη κοινωνική ομάδα), πιθανή φονικότητα. Επιπλέον, τουλάχιστον τους πρώτους μήνες, έδωσε τροφή σε ζοφερές προβλέψεις για παγκόσμια πανδημία και εκατομμύρια νεκρούς. Τέτοιες προβλέψεις είχαν γίνει και στην προηγούμενη παρόμοια κρίση, αυτή της γρίπης των πτηνών. Είναι χαρακτηριστική η εγκύκλιος του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας που κυκλοφόρησε το 2005 με τίτλο «Σχέδιο ετοιμότητας για την πανδημία της γρίπης». Έγραφε τότε το τμήμα αντιμετώπισης επιδημιών: «στους επόμενους δύο μήνες το ξέσπασμα του ιού ξεκινά προσβάλλοντας γειτονικές χώρες... ανά 20 άτομα το ένα πεθαίνει... οι χώρες παίρνουν μέτρα απαγορεύοντας τις μετακινήσεις και εφαρμόζοντας μορφές καραντίνας. Πανικός ξεκινά διότι η παροχή αντιβιοτικών είναι σε μεγάλο βαθμό περιορισμένη».
Η φιλολογία λοιπόν γύρω από τη γρίπη των χοίρων δεν είναι πρωτότυπη, ούτε προσέθεσε κάτι καινούργιο σε σχέση με όσα είχαμε δει με τη σπογγώδη εγκεφαλοπάθεια, το sars ή τη γρίπη των πουλερικών. Κρατάει όμως ζωντανό και ενεργό το φόβο των επιδημιών σε μία εποχή που ευνοεί τις κρίσεις ανασφάλειας (άρα και δημόσιας τάξης) ειδικά στο προνομιακό πεδίο της υγείας. Επιβεβαιώνει για μία ακόμη φορά πόσο εύκολα μπορεί ο υγιεινισμός να μετατραπεί σε πανικό και σε ψύχωση παγκόσμιας κλίμακας. Αναγορεύει σε κίνδυνο που πρέπει να αντιμετωπιστεί άμεσα όχι το ίδιο το πρόβλημα αλλά την πιθανή εξέλιξή του (όχι τη γρίπη, αλλά τη μετάλλαξή της). Συντηρεί κατά συνέπεια στο κέντρο των πολιτικών υγείας την πρόληψη, σαν ένα τρόπο να βρισκόμαστε όλοι (εφ'όσον όλοι είμαστε υποψήφιοι ασθενείς) σε διαρκή κατάσταση ετοιμότητας.
Όλα αυτά θα ήταν μόνο μία ιδεολογική υπερπαραγωγή, ένας τρόπος να κυριαρχεί ο φόβος πάνω από τις (δυτικές κυρίως) κοινωνίες, αν δεν είχαν και απτές πρακτικές συνέπειες. Πρώτα και κύρια στο πεδίο της κοινωνικής συμπεριφοράς: οι μάσκες στο δρόμο, η αποφυγή της άμεσης επαφής και οι καραντίνες που είδαμε τους τελευταίους μήνες είναι μόνο ένα μικρό δείγμα αυτών που θα μπορούσαμε να δούμε αν η γρίπη αυτή δεν ήταν ήπιας μορφής και αν η απειλή της ήταν θανάσιμη για ευρύτερες κοινωνικές ομάδες. Σε μία τέτοια περίπτωση οι «παραινέσεις» που διαβάζουμε στις σχετικές αφίσες του υπουργείου υγείας που μας συμβουλεύουν αν αρρωστήσουμε να μείνουμε στο σπίτι και να αποφεύγουμε τις κοινωνικές συναναστροφές, θα γίνονταν αυστηρές εντολές. Και δίπλα στις στολές γιατρών θα έπρεπε να βρίσκονται άλλες στολές, μπλε ή χακί για να επιβάλουν τις εντολές αυτές στο όνομα της δημόσιας υγείας. Είναι χαρακτηριστική η σκηνή που εκτυλίχθηκε στο Μεξικό (και όχι μόνο): μετά από υποχρεωτική πενθήμερη αργία, φρουροί ασφαλείας ήλεγχαν τους εργαζόμενους που γυρνούσαν στις δουλειές τους για να δουν αν έχουν πυρετό.
Οι πιο εξόφθαλμες συνέπειες αφορούν τις φαρμακοβιομηχανίες και τα κέρδη τους. Είναι τέτοια η αναντιστοιχία των κερδών με τα (αμφίβολα) αποτελέσματα, που οι οπαδοί των συνωμοσιολογιών θα έκαναν πάρτι. Είναι χαρακτηριστικό ότι τα φάρμακα που βρίσκονται στην πρώτη γραμμή της ζήτησης είναι τα ίδια που είχαν γίνει διάσημα για την αντιμετώπιση (με άγνωστη και αμφίβολη επιτυχία) της γρίπης των πτηνών: το Tamiflu της πολυεθνικής Roche κατά κύριο λόγο και το Relenza της επίσης πολυεθνικής Glaxo. Στην Ελλάδα τον πρώτο μήνα του «ξεσπάσματος» της πανδημίας και χωρίς να υπάρχει κανένα (0) κρούσμα, οι πωλήσεις των δύο φαρμάκων είχαν αυξηθεί κατά 40%, αναγκάζοντας τον Εθνικό Οργανισμό Φαρμάκων να βάλει περιορισμούς στην αγορά. Τελικά το υπουργείο υγείας αποφάσισε στις αρχές αυγούστου την ελεγχόμενη απελευθέρωση της κυκλοφορίας των αντιϊκών φαρμάκων για προληπτική και θεραπευτική χορήγηση ενάντια στη νέα γρίπη. Η Roche ξεπουλάει τα αποθέματά της, αν και εδώ και μήνες γιατροί από όλο τον κόσμο, προειδοποιούν ότι στην καλύτερη περίπτωση είναι άγνωστο αν έχει οποιαδήποτε αποτελεσματικότητα απέναντι στη νέα γρίπη, στη χειρότερη είναι απλά άχρηστο. Το περισσότερο που μπορεί να προσφέρει το tamiflu είναι η συντόμευση της ανάρρωσης κατά μία μέρα, ενώ οι ανεπιθύμητες παρενέργειές του μπορεί να ξεπερνούν κατά πολύ τις ευεργετικές επιδράσεις του, ειδικά στα παιδιά. Επιπλέον η μαζική χρήση του φαρμάκου μπορεί να έχει ως αποτέλεσμα η γρίπη να παρουσιάσει αντίσταση στη θεραπεία. Οι επιφυλάξεις αυτές θα ήταν αξιοσημείωτες αν αφορούσαν μόνο κάποια «αδίστακτη» πολυεθνική ή την αντιμετώπιση ενός συγκεκριμένου, λίγο πολύ άγνωστου ιού. Στην πραγματικότητα τέτοιες ανακολουθίες μπορεί να βρει κανείς σε όλο το φάσμα της φαρμακοβιομηχανίας. Γιατί οι φαρμακευτικές έχουν φτάσει στο σημείο αντί να «ακολουθούν» την (όποια) ιατρική, να παράγουν οι ίδιες ιατρική γνώση. Είναι χαρακτηριστικό ότι το κόστος ενός φαρμάκου αφορά πολύ λίγο την παραγωγή, περισσότερο την έρευνα αλλά κυρίως την προώθηση. Προώθηση σημαίνει ολόκληρες καμπάνιες με ακριβά συνέδρια, καταχωρήσεις σε ειδικά και μη περιοδικά, βιβλία, άρθρα κ.λ.π., που αναφέρονται στις ασθένειες τις οποίες (υποτίθεται ότι) καταπολεμούν τα διαφημιζόμενα φάρμακα. Με δυο λόγια τίποτα δεν είναι περίεργο για μία βιομηχανία που κατασκευάζει ασθένειες: κατασκευάζει το λόγο για τον οποίο είναι απαραίτητη!
Τα ίδια πάνω κάτω ισχύουν και για τον τομέα της πρόληψης που αφορά κυρίως τα εμβόλια. Αντίστοιχες αντιρρήσεις εκφράζονται αυτές τις μέρες και για το μαζικό εμβολιασμό, με αναφορές στα καταστροφικά αποτελέσματα που είχε στο παρελθόν, όπως το 1976 στις ΗΠΑ, όπου ο εμβολιασμός για τη γρίπη των χοίρων προκάλεσε 25 θανάτους από μία σπάνια νευρομυϊκή διαταραχή, πριν διακοπεί βεβιασμένα. Ακόμη κι αν ισχυριστεί κάποιος ότι η πρόοδος της ιατρικής και της γενετικής θα αποτρέψει παρόμοιες «ατυχίες», φαντάζει τουλάχιστον παράδοξο το ότι οι μεγάλες φαρμακευτικές όπως η glaxo, εξασφάλισαν παραγγελίες από πολλά κράτη πριν καν ολοκληρωθούν οι έρευνες για την αποτελεσματικότητα του εμβολίου.
Δεν πρόκειται όμως περί παραδόξου. Το σύστημα που ανακηρύσσει πανδημίες, εμβολιάζει μαζικά τους υπηκόους του και παίρνει μέτρα για την «προστασία» τους ή την απομόνωση των ασθενών, είναι το ίδιο υπεύθυνο για τους κινδύνους αυτούς. Η κυρίαρχη ιδεολογία περί υγείας, παρουσιάζει τους επικίνδυνους ιούς και τις μεταλλάξεις τους σαν κάτι ανιστορικό, αναπόφευκτο, ανεξάρτητο και ενίοτε ανεξήγητο. Στην πραγματικότητα ο λόγος που εμφανίζονται νέα στελέχη π.χ. του ιού της γρίπης είναι η μαζική χρήση αντιβιοτικών και φαρμάκων όχι μόνο στους ανθρώπους αλλά και στο κρέας, που τελικά δημιουργεί πιο ανθεκτικούς μικροοργανισμούς. Οι «ειδικοί» λοιπόν, όταν προβλέπουν άγνωστες μεταλλάξεις, δε διαφημίζουν μόνο την άγνοιά τους. Αποκρύπτουν τη μόνη πραγματική γνωστή παράμετρο που καθιστά επικίνδυνες μελλοντικές μορφές της γρίπης: την αλόγιστη χρήση φαρμάκων είτε στα πλαίσια της προληπτικής ιατρικής, είτε σ'αυτα της μεγαλύτερης απόδοσης της βιομηχανίας τροφίμων.

Αυτές οι αντιφάσεις δεν πτοούν ούτε τις φαρμακοβιομηχανίες, ούτε τους καταναλωτές - υποψήφιους ασθενείς: μία ακόμη απόδειξη ότι στο πεδίο της αντιμετώπισης επιδημιών, η ιατρική και η φαρμακοβιομηχανία είναι μόνο λίγα βήματα μπροστά από την πανάρχαια μαγεία ή το ξεμάτιασμα. Ο μαζικός κοινωνικός ανορθολογισμός σαν απαραίτητο συστατικό του ολοκληρωτισμού.

Ο συνδυασμός αυτού του ανορθολογισμού με τον υγιεινισμό, και της μαζικής παραγωγής τροφίμων με την κυριαρχία της πρόληψης, θα φέρει στο προσκήνιο σύντομα μία νέα πανδημία, αν όχι μία φονική μετάλλαξη της γρίπης των χοίρων. Τα συμφέροντα όμως ή η αναδιάρθρωση ενός και μόνο κλάδου δεν αρκούν για να εξηγήσουν αυτή τη μόνιμη κατάσταση έκτακτης ανάγκης. Η αντιμετώπιση των κρίσεων υγείας αφορά πολλά περισσότερα. Σήμερα τέτοιες κρίσεις μοιάζουν με γιγάντιες ασκήσεις που αποσκοπούν στην κυριαρχία ενός αόριστου φόβου. Τα πράγματα θα γίνουν πιο συγκεκριμένα, αν ποτέ οι επιδημίες αποκτήσουν συγκεκριμένη προέλευση ή ακόμα χειρότερα «θύτη». Τότε το ζήτημα θα είναι απροκάλυπτα η διαχείριση πληθυσμών με όρους ελέγχου και αποκλεισμού, ακόμα και εξόντωσης. Ακραία σενάρια; Όχι για την εποχή που ζούμε.

Έχει κανείς αντίρρηση;